Oncidium (Lan Vũ nữ)
Tông: Maxillarieae
Tông phụ: Oncidiinae
Phân bố: Có khoảng 270 loài ở vùng nhiệt đới và Á nhiệt đới của châu Mỹ.
Lan biểu sinh, thạch lan hoặc địa lan, cây thân rễ ngắn hoặc dài. Giả hành có kích thước và hình dáng khác nhau, đối diện với các lớp vỏ lụa đối xứng. Có 1-4 lá. Vòi hoa phát xuất từ gốc, thường phân nhánh, đứng thẳng, uốn cong hoặc buông rủ và rất dài, có vài hoa đến nhiều hoa, hoa có màu nổi bật, khi là vàng khi là nâu. Các lá đài tương tự nhau, các cánh hoa thường rộng hơn. Môi thẳng góc với trụ hoa, môi liền hoặc có ba thùy với một mô sần ở phần chân dày, có gai hoặc lông tơ. Các thùy bên nhỏ hoặc rộng, nằm ngang hoặc đối xứng, thùy giữa phẳng và có khía. Trụ hoa ngắn, cứng với những cái cánh hoặc vật giống dái tai nằm ở phía khác. Khối phấn 2.
Có một số loài thuộc Oncidium đã được lai tạo rộng rãi với các giống khác, một số đã được mọi người công nhận, song một số khác thì ít được công nhận.
CÁCH TRỒNG
Hầu hết các loài thuộc giống này phát triển tốt ở môi trường nhiệt độ trung bình, trồng trong chậu với chất trồng tiêu chuẩn dành cho lan biểu sinh, thoát nước tốt, trong quá trình phát triển cần tưới nhiều nước, và cần có một mùa đông khô hơn. Đối với những loài xuất xứ từ vùng cao nguyên, thích hợp với khí hậu mát.
Nhiều loài có vòi hoa dài thì cần có cây để cột giữ chúng.
Oncidium altissimum
Giả hành mọc thành cụm, dẹt, dài 10 cm, có 1-2 lá trên đỉnh. Lá dài 80 cm, rộng 8 cm. Vòi hoa dài tới 3 m, có phân nhánh về phía đầu mút vòi hoa. Có nhiều hoa, hoa to 1,5-3,5 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng đến xanh vàng, với những đốm, những sọc màu hạt dẻ. Môi màu vàng với một vệt màu nâu hạt dẻ ở phần chân, thùy giữa có hình quả thận.
Lan biểu sinh, trong rừng trên cao nguyên, trên độ cao 30-850 m, ở Lesser Antilles.
Loài lan lùn, với giả hành dài 6,5 cm. Có 1 lá, lá dài 10 cm, rộng 2,5 cm. Vòi hoa phân nhánh dài 50 cm, có ít hoa, hoa to 2,5 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng với những đốm và vạch màu nâu. Môi màu vàng sáng với các chấm đỏ trên mô sần, ba thùy sâu, các thùy bên cùng chiều rộng với thùy giữa. Mô sần tròn, có tua và có 5 răng.
Lan biểu sinh, ở miền trung du, ở Bolivia, Brasil.
Loài tương tự: Oncidium fimbriatum Lindley, ở Argentina, Brasil và Paraguay, có vòi hoa dài hơn một chút và hoa cũng nhỏ hơn một chút với các lá đài liên kết với nhau ở phần chân.
Oncidium baueri
Giả hành dài 15 cm, to 4 cm, dẹt, có 2 lá, giả hành mọc trên thân rễ dài, bò lan. Lá dài 20-50 cm. Vòi hoa có nhiều nhánh, dài tới 3 m, có nhiều hoa, hoa to 3 cm, cánh hoa giống sáp, hoa lâu tàn, màu vàng sáng đến vàng xỉn, trên lá đài và cánh hoa đều có những sọc màu nâu. Môi có đốm nâu đỏ ở tâm.
Lan biểu sinh, thạch lan hoặc địa lan trong khu rừng rậm, có rụng lá, trên độ cao 0-1.200 m, ở Trung và Nam Mỹ.
Cây nhỏ, với giả hành chỉ cao 4 cm, to 2 cm, có 2 lá, hiếm khi có 1 lá. Lá dài 12 cm, rộng 1,5 cm. Vòi hoa uốn cong, thường không phân nhánh, dài 35 cm, có 20 hoa mọc thưa, hoa to 2-3 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng có những đốm nâu đỏ. Môi màu vàng kim với những đốm nâu đỏ trên mô sần, thùy giữa rộng, có móng rồi chuyển hình quả thận, mép xẻ sâu.
Trụ hoa như cái cánh, có những răng cưa nhỏ.
Lan biểu sinh, trong rừng, trên độ cao 1.000-3.000 m, ở Argentina, Bolivia, Brasil, Paraguay
Loài tương tự: Oncidium fl exuosum Loddiges, ở Argentina, Brasil và Paraguay, trong rừng có đầm lầy ở cao độ 500-800 m. Chúng có hoa nhỏ hơn chút ít và các cánh hoa ngắn hơn với nhiều sọc màu nâu đỏ.
Oncidium blanchetii
Giả hành mọc thành cụm, dài 8 cm, có 2 lá.
Lá đứng thẳng, cứng, dài 50 cm, rộng 3 cm. Vòi hoa cao 30-200 cm, có phân nhánh, nhiều hoa, hoa to 2,5 cm. Các lá đài và cánh hoa có những sọc màu nâu đỏ. Môi màu vàng có ba thùy, với một mô sần có nhiều mụn. Thùy giữa hình quả thận, lớn hơn các thùy bên rất nhiều, riềm xẻ.
Địa lan, trên thảm cỏ , trong các bụi cây và trong các khu rừng tái sinh, trên núi, trên độ cao 1.200-2.000 m, ở Brasil.
Giả hành dài 3 cm, hình côn đến gần như tròn, có 1-2 lá. Lá dài 20 cm, rộng 1,5 cm. Vòi hoa dài 10-25 cm, phân nhánh, có nhiều hoa mọc sít nhau ở phần trên của vòi hoa. Hoa có hương thơm, to 1,5 cm, màu vàng sáng, mô sần màu trắng với 3-5 răng dày.
Lan biểu sinh, trong rừng nhiều mưa và mây phủ, trên độ cao 600-2.000 m, ở Trung và Nam Mỹ.
Oncidium cornigerum
Giả hành dài 15 cm, to 3 cm. lá thưa thớt, dài 23 cm, rộng 4 cm. Vòi hoa dài 75 cm, có nhiều hoa, hoa mọc hướng lên đỉnh, hoa to 2 cm, có hình hơi giống cái cốc (ly). Các lá đài và cánh hoa màu vàng sáng với những đốm và sọc màu nâu đỏ. Môi màu vàng sáng, hình cái chốt chặn, thùy giữa gần như hình tròn, riềm nhăn nheo.
Giả hành màu nâu sẫm, có khe rãnh dọc thân. Có 2 lá, lá dài 30 cm, rộng 5 cm. Vòi hoa cao 1 m, có nhiều hoa, hoa to 8-10 cm, màu nâu đỏ, đôi khi có những đốm màu vàng. Môi có màu vàng ở phần chân, cùng với một mô sần màu vàng. Các chi tiết của hoa đều quăn và mép gợn sóng. Loài này ưa được trồng trong điều kiện mát mẻ.
Lan biểu sinh, trong rừng ở miền trung du và cao nguyên, ưa nhiều sáng, trên độ cao 1.400 m, ở Brasil.
Cùng loài: Oncidium pulvinatum Lindley
Giả hành dài 5 cm, dẹt. Có 1 lá, dài 30 cm, rộng 8 cm. Vòi hoa có nhiều nhánh, dài tới 2 m, có nhiều hoa, cuống hoa màu đỏ tía, hoa to 2,5 cm, màu vàng với những mảng màu nâu. Các cánh hoa rộng hơn lá đài. Môi có ba thùy, các thùy bên rộng, phẳng và mép có răng cưa nhỏ, thùy giữa nhỏ hơn, chuyển sang hình thuôn, một mô sần giống cái nệm, có 4 thùy. Các cánh của trụ hoa tròn.
Lan biểu sinh, trong rừng nhiều sương mù, trên độ cao chừng 1.500 m, ở Argentina, Brasil, Paraguay.
Oncidium ensatum
Cùng loài: Oncidium floridanum Ames
Giả hành dài 10 cm, to 5 cm. Có 2 lá, lá dài 100 cm, rộng 3 cm, màu xanh ngả vàng. Vòi hoa cao 2 m, có nhiều hoa, hoa to 3 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng, đôi khi có những đốm màu nâu ngả xanh. Các thùy bên của môi nhỏ, thùy giữa có móng, tiếp đến có hình quả thận, riềm xẻ khe, mô sần màu trắng.
Địa lan, trong các rừng cây ẩm ướt, vùng đất thấp và trên các đồng cỏ lộ thiên, trên độ cao 550-600 m, ở Florida của Hoa Kỳ, Mexico, Cuba, Trung và Nam Mỹ.
Oncidium excavatum
Cây có kích thước lớn, giả hành dài 18 cm, mọc thành cụm, có 1-2 lá. Lá dài 50 cm, rộng 4 cm. Vòi hoa cao 1,5 m, phân nhánh, đứng thẳng hoặc uốn cong, có nhiều hoa mọc thưa, hoa to 3,5 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng sáng, có những vệt và sọc màu nâu đỏ kẻ dọc xuống phần chân. Các cánh hoa lớn nhiều so với lá đài.
Các thùy bên nhỏ, màu vàng, sọc nâu, thùy giữa lớn, màu vàng, phần chân màu đổ, riềm xẻ sâu, một mô sần có 4 dãy mụn chạy dọc.
Địa lan bên bìa rừng, trên độ cao 2.400-2.700 m, ở Bolivia, Colombia, Ecuador, Peru.
Giả hành hình thuôn, dài 8 cm, to 4 cm. Có 1-2 lá, dài 25 cm, rộng 4 cm. Vòi hoa dài 15-70 cm, thường không phân nhánh, có nhiều hoa, hoa to 5-6 cm, màu nâu đỏ, viền vàng không đều nhau. Các cánh hoa rộng hơn các lá đài nhiều. Thùy bên của môi nhỏ, thùy giữa có móng, hình cái quạt, Môi có ba thùy. Mô sần rất nhiều mụn, có 5 thùy.
Lan biểu sinh và địa lan, trong rừng, trên độ cao 800-1.600 m, ở Brasil.
Cùng loài: Miltonia warszewiczii Reichenbach f.
Giả hành dẹt, dài 12 cm, mọc thành cụm, có 1 lá ở đỉnh, lá dài 33 cm, rộng 3,5 cm. Vòi hoa dài 50 cm, thường phân nhánh, có nhiều hoa, hoa to 5 cm. tất cả thành phần của hoa đều có riềm gợn sóng. Các lá đài và cánh hoa màu nâu đỏ, phần đầu cánh hoa và lá đài trắng hoặc vàng. Môi màu đỏ tía ngả hồng với riềm màu trắng, thùy giữa gần như tròn, xẻ sâu. Các cánh của trụ hoa tròn, màu đỏ tía.
Lan biểu sinh, gần như sinh trưởng ở vùng hạ du, ở Brasil, Colombia, Ecuador, Peru.
Giả hành dẹt, dài 11 cm, to 6 cm, có 2 lá. Lá dài 40 cm, rộng 3 cm. Vòi hoa phân nhánh, dài 1,5 m, có nhiều hoa, hoa to 4-5 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng đến màu xanh vàng, với những đốm, sọc màu hạt dẻ. Môi giống mũi tên, thùy bên phẳng, màu trắng, thùy giữa màu đỏ tía. Mô sần chia 4 thùy màu trắng có sọc đỏ tía.
Lan biểu sinh hoặc thạch lan, trong rừng thông, trên cao độ 2.000 m, ở Mexico.
Giả hành dẹt, kích thước 6 x 4 cm, có 1-2 lá. Lá dài 35 cm, rộng 4 cm. Vòi hoa dài 80 cm, có nhiều hoa, hoa to 7,5 cm, có hương thơm, lâu tàn. Các lá đài và cánh hoa màu vàng xỉn hoặc xanh xỉn, với những sọc màu nâu đỏ. Môi màu trắng hoặc màu hồng xỉn, phần chân môi màu đỏ tía, các thùy bên nhỏ, hơi cuộn lại, nhọn đầu.
Thùy giữa có móng, hình trái tim.
Lan biểu sinh, trong rừng, tên độ cao chùng 1.500 m, ở Colombia, Ecuador, Peru, Venezuela.
Oncidium klotzschianum
Cùng loài: Oncidium obryzatum Reichenbach f. & Warszewicz.
Giả hành dài 6 cm, to 3 cm, có khía và dẹt, có 1-2 lá ở đỉnh. Lá dài 30 cm, rộng 3,5 cm. Vòi hoa dài 45-100 cm, có phân nhánh, nhiều hoa, hoa to 4 cm, màu vàng với những bớt màu nâu đỏ ở phần chân của lá đài và cánh hoa cũng như ở môi. Thùy bên của môi phẳng, thùy giữa hình quả thận, riềm xẻ khe. Mô sần có 3 thùy ở đỉnh.
Lan biểu sinh, trong rừng nhiều mưa và mây phủ, trên độ cao 700-1.600m, Trung và Nam Mỹ.
Giả hành dẹt, 13 cm, to 6 cm, có gân, 1-2 lá, lá dài 60 cm, rộng 4,5 cm. Vòi hoa dài 3 m, phân nhánh, có nhiều hoa, hoa to 3,5 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng đến màu xanh xỉn, có những đốm rất rõ, màu nâu đỏ tía. Môi trắng pha màu hồng hoặc màu vàng.
Lan biểu sinh trong rừng sồi hoặc rừng bách, trên độ cao 1.500-2.200 m, ở Mexico, Guyana, Honduras.
Giả hành 3 x 1 cm. Có 1-2 lá, giả hành mọc lên từ thân rễ bò lan. Lá dài 10 cm, rộng 2 cm.
Vòi hoa không phân nhánh, dài 15 cm, có 2-5 hoa, hoa 2-3,5 cm, màu nâu vàng hoặc màu nâu ngả đỏ lợt với những sọc và đầu cánh màu vàng. Môi màu vàng sáng với những đốm đỏ trên và chung quanh mô sần.
Các thùy bên của môi phẳng, tròn, thùy giữa có móng rồi chuyển sang hình quả thận.
Lan biểu sinh, trên cao ở rừng nguyên sinh miền hạ du ở Argentina, Brasil, Uruguay, Paraguay.
Giả hành 10 x 4 cm, rất dẹt. Có 2 lá, lá dài 25 cm, rộng 5 cm. Vòi hoa thường phân nhánh, cao 1 m, có nhiều hoa, hoa to 5 cm. Các cánh hoa và lá đài có màu ngả nâu đến màu xanh vàng, với những đốm nổi bật màu nâu đỏ tía đậm. Các thùy bên của môi nhỏ, thùy giữa trắng pha vàng, riềm gợn sóng. Mô sần có 4 đường gân nổi, đường kẻ màu đỏ tía.
Lan biểu sinh, trong rừng mưa, trên độ cao 800-2.000 m, ở Mexico, Trung Mỹ.
Oncidium marshallianum
Giả hành hơi dẹt, 15 x 4 cm. Có 2 lá, lá dài 30 cm, rộng 4 cm. Vòi hoa phân nhánh, có nhiều hoa, hoa có kích thước cũng như màu sắc khác nhau, hoa to 5,5 cm. Các lá đài màu vàng nhạt, với những đốm và sọc màu nâu đỏ đi về phía chân. Môi màu vàng sáng, riềm xẻ sâu. Móng và mô sần có những đốm màu đỏ cam.
Lan biểu sinh, trong rừng, đôi khi là địa lan trong những bụi cây thấp, trên độ cao 1.000- 1.500 m, ở miền đông nam Brasil.
Giả hành 6 x 3 cm, có 2 lá ở đỉnh. Lá dài 25 cm, rộng 3 cm. Vòi hoa uốn cong dài 50 cm, phân nhánh, có nhiều hoa, hoa to 2,5 cm, có hương thơm. Các lá đài và cánh hoa màu trắng, hồng hoặc đỏ giống hoa tử đinh hương. Môi có màu đậm hơn, các thùy bên nhỏ, thùy giữa có móng, hình gần giống cái quạt, riềm xẻ khe. Mô sần màu vàng hoặc cam. Loài lan xinh đẹp này trồng nơi mát tốt hơn.
Lan biểu sinh, trong rừng mây phủ, trên độ cao 1.000-1.500 m, đôi khi thấy chúng trong các khu rừng nhiều mưa ở miền hạ du, ở Mexico, Trung và Nam Mỹ.
Oncidium raniferum
Giả hành 6,5 x 2 cm. Có 2 lá trên đỉnh. Lá dài 17 cm, rộng 1,5 cm. Vòi hoa thẳng đứng, cao 35 cm, với nhiều nhánh nằm ngang, có nhiều hoa, hoa to 1,5 cm. Các lá đài và cánh hoa nhỏ, màu vàng có những đốm nâu. Môi màu vàng với những đốm và vạch màu nâu, các thùy bên tròn, có răng cưa, thùy giữa hình cái quạt, riềm xẻ sâu. Mô sần màu nâu đỏ. Các cánh của trụ hoa có sọc màu nâu.
Lan biểu sinh, ở Brasil.
Giả hành 15 x 3 cm, hình cái chốt chặn, có 2-3 lá trên đỉnh. Lá dài 25 cm, rộng 5 cm. Vòi hoa uốn cong, cao 1,8 m, phân nhánh, có nhiều hoa, hoa to 5 cm, hoa lâu tàn. Các lá đài và cánh hoa màu nâu hạt dẻ bóng với riềm màu vàng.
Môi màu vàng sáng, ở phần chân có những đốm màu nâu đỏ, các thùy bên nhỏ, thùy giữa hình thuôn nằm ngang, riềm môi xẻ. Mô sần màu trắng hoặc vàng có những đốm nâu đỏ. Loài này yêu cầu nhiệt độ mát và hình như trồng ghép tốt hơn.
Lan biểu sinh, ở Brasil.
Oncidium sphacelatum
Giả hành dài 15 cm, to 5 cm, hình trứng dẹt, với cạnh sắc. Có 2-3 lá, lá dài 25-100 cm. Vòi hoa phân nhánh, cao 1,5 m, có nhiều hoa, hoa to 3 cm, màu vàng sáng. Các lá đài và cánh hoa có những đốm ở phần thấp, màu nâu hoặc màu hạt dẻ. Môi có những vệt màu nâu đỏ ở phía trước mô sần, thùy giữa hình thuôn xoay ngang, riềm môi có xẻ và gợn sóng.
Lan biểu sinh, trong các khu rừng vùng đất thấp, nơi có nhiều mưa, hiếm khi là địa lan ởvùng đất mùn, trên độ cao 50-200 m, ở Mexico, Trung Mỹ và Venezuela.
Oncidium tigratum
Giả hành dẹt 10 x 4 cm, có 2 lá ở đỉnh. Lá dài 20 cm, rộng 3,5 cm. Vòi hoa dài 40 cm, có những nhánh ngắn, có nhiều hoa, hoa to chừng 2,5 cm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng có những đốm nâu hoặc đỏ. Môi màu vàng sáng, ở phần chân có những sọc màu nâu, các thùy bên trông giống cái tai, thùy giữa trông giống quả thận. Mô sần màu trắng, có nhiều mụn. Trụ hoa màu vàng pha đỏ tía, cánh của trụ hoa màu vàng với những đốm nâu đỏ.
Sinh trưởng ở Colombia, Ecuador, Peru.
Oncidium tigrinum
Giả hành dẹt, dài 10 cm, to 6 cm, có 2 lá ở đỉnh. Lá dài 45 cm, rộng 2,5 cm. Vòi hoa phân nhánh, đứng thẳng, dài 60-90 cm, có nhiều hoa, hoa to 7,5 cm, có hương thơm. Các lá đài và cánh hoa màu vàng sáng, có những sọc và đốm màu nâu đậm nổi bật. Môi màu vàng, các thùy bên trông giống cái tai, thùy giữa có một cái móng nhỏ sau đó là hình thuôn rộng, riềm xẻ khe. Mô sần có ba đường gân nổi, cuối cùng là những cái răng tù. Loài này yêu cầu môi trường có khí hậu mát.
Lan biểu sinh, trong rừng sồi, trên độ cao 2.000-2.500 m, ở Mexico.
Loài tương tự: Oncidium unguiculatum.
Lindley, ở Mexico, tại thùy giữa của môi có một cái móng rất dài và các lá đài cũng như các cánh hoa với những đốm màu đậm hơn.
Oncidium warszewiczii
Giả hành hình trứng dẹt, dài 9 cm, to 5 cm, có 2 lá. Lá dài 30 cm, rộng 3 cm. Vòi hoa dài 25-50 cm, không phân nhánh, uốn cong, có 6-12 hoa, hoa to 3 cm, màu vàng kim với một ít đốm màu nâu đỏ chung quanh mô sần và ở phần chân của cánh hoa. Các thùy bên của môi nhỏ, thùy giữa hình quả thận đến gần như hình tròn.
Mô sần có 5 răng.
Lan biểu sinh, trong rừng nhiều mưa, trên độ cao 1.200-2.900 m, ở Costa Rica, Panama và Colombiz.
Nguồn tài liệu : SÁCH HOA LAN ( của Bác Phạm Tiến Khoa )